Akcja zaczyna się od wędrówki rannego powstańca z miejsca bitwy do opustoszałego dworku, którego właściciele również uczestniczą w powstaniu. Józef Odrowąż cudem uniknął śmierci z rąk wroga oraz ze strony niechętnie nastawionych do sprawy powstania, chłopów polskich. Autor powieści krytykuje w ten sposób postawę warstw posiadających, które przygotowując wielki zryw narodowy nie włączyli do niego nieuświadomionych, ciemnych, najuboższych warstw społecznych.
Chłopi, podbuntowani przez władze carskie, ochoczo zajmowali się chwytaniem powstańców. Cudem ocaliwszy się z ich rąk, Odrowąż trafia do dworu w Niezdołach, gdzie pozostaje tylko panienka i jej wierny sługa.
Dziewczyna z narażeniem życia ratuje przybysza, własnoręcznie leczy jego rany, ukrywa przed żołnierzami carskimi, oddaje mu ostatnie, skromne resztki jedzenia. Między młodymi rodzi się miłość. Salomea widzi w nim bohatera i obrońcę narodowych wartości, on zaś w niej swego anioła opiekuńczego.
Uczucie dziewczyny jest czyste i prawdziwe, ale nie zna ona pochodzenia społecznego młodzieńca. Jedynie stary sługa odnajduje informacje ukryte w pasie powstańca i zawiadamia jego rodzinę. Wówczas zjawia się księżna Odrowążowa, wdzięczna Salomei za uratowanie życia syna. Ale nie może zgodzić się na ślub swego jedynaka, młodzieńca z utytułowanej sfery, z ubogą szlachcianką. Odwołuje się do uczuć dziewczyny, mówi o perspektywach kariery syna, o konieczności szybkiego wyjazdu za granicę.
Zobacz też : Kierunki literackie i artystyczne
Salomea z bólem serca godzi się na rozstanie. Robi to dla dobra ukochanego, chociaż unieszczęśliwia siebie tą szlachetnością. Miłość Józefa także nie wytrzymuje próby czasu, skoro przekonuje go wizja podróży zagranicznej i dla niej gotów jest poświęcić swoje uczucie. Księżna przed wyjazdem wręcza dziewczynie woreczek z pieniędzmi, jak gdyby one mogły być rekompensatą za jej starania, opiekę, miłość i wreszcie tragedię osobistą.
Motywem powtarzającym się w powieści jest rzeka Łośna. To dzięki niej ratuje się Józef przed chłopami, ona pochłonie cenne dokumenty powstańcze, w jej nurt Salomea rzuci ofiarowane przez księżną dukaty i nad jej brzegami będzie płakać z rozpaczy po stracie ukochanego.
Utwór ma charakter melodramatyczny, ale oprócz motywu miłosnego można w nim odnaleźć wątek historyczny (powstanie, bitwa pod Małgoszczą, losy powstańców, nawet ocena powstania dokonana przez autora) oraz społeczny (obojętność, wręcz niechęć chłopów do powstania).
Zobacz też : Stefan Żeromski - biografia
