Fundamentem humanizmu był rozwój nauk przyrodniczych ukazujących prawdziwy świat i prawdziwego człowieka. Aby skutecznie oprzeć się średniowiecznym autorytetom biblijnym i kościelnym, ludzie renesansu szukali wzorów równie starych, lecz innych.
Odnajdywali je w filozofii Platona i systemie Cycerona. Hasło wieków średnich „Proch jesteś i w proch się obrócisz” zastąpili głośnym powiedzeniem Terencjusza „Homo sum et nil humanum a me alienum esse puto” (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce).
W starożytności widziano takie wartości, jak pochwała i radość życia ziemskiego, kult człowieka, umiłowanie piękna i przyrody, patriotyzm. Zaczęły się rozwijać studia nad kulturą grecką i rzymską jako odrębna dyscyplina zwana na uniwersytetach „humaniora”.
Obejmowała ona najróżniejsze dziedziny ludzkiej aktywności: od sztuki i literatury poprzez filozofię i etykę do polityki. We Włoszech tworzono tzw. akademie, rodzaj stowarzyszenia uczonych, auczycieli i uczniów.
Najsławniejsze z nich to: w Rzymie Akademia Romana kierowana przez Pomponiusza Letusa i Akademia Florencka (Platońska) założona przez Kosmę Medyceusza i prowadzona przez Marsylia Ficini.
Zobacz też : Publicystyka renesansu
Zainteresowanie językiem, retoryką i gramatyką doprowadziło do kultu sztuki pisarskiej Cycerona. Pisać i mówić po łacinie jak on było marzeniem humanistów. Wielu uczonych (np. Erazm z Rotterdamu, Pietro Bembo) sprzeciwiało się temu kultowi i optowało za językiem ojczystym rozpowszechnionym w czasach im współczesnych.
Kultura humanistyczna szybko rozpowszechniła się wśród duchowieństwa, zwłaszcza wyższego, na dworach świeckich książąt i królów oraz szybko nabrała charakteru ogólnoeuropejskiego. Humanizm wkraczał raczej drogą ewolucji niż rewolucji, stopniowo łącząc chrystianizm z platonizmem i stoicyzmem.
Za naczelne wartości uznawano cnotę umiarkowania, poprzestawania na skromnym, ale wygodnym życiu. Humanistyczne hasła zaczęły docierać do Polski w drugiej połowie XV w. Wielu poetów zaczęło uprawiać humanistyczną poezję łacińską, np. K. Janicki, J. Kochanowski, Sz. Szymonowic.
Zobacz też : Renesans w Polsce
